Hint felsefesi veya Hindu felsefesi coğrafi bir çerçeveyle Güney Asya’da yer alan Hint altkıtasında yapılan düşünce etkinliklerinin adıdır. Aynen Çin veya batı felsefelerinde olduğu gibi tek bir karakteristiğe sahip değildir. Hinduizm, Budizm, Cainizm gibi dinler ile iç içe birçok farklı doktrin vardır. Genellikle 10. yüzyıldan önceki- klasik ve Müslüman olmayan Hindu-Budist filozofları çağrıştırmak için kullanılır. Çağdaş zamanlarda gittikçe artan bir popülaritesi vardır. Batıdaki bilimciliğe ve kesinlik arayışlarına karşı bir alternatif olarak Çin’deki taoizm, Çin-Hint ortak ürünü Budizm ve Neo-hinduizm modern hayata ve dünya topluluklarına yayılmaya başlamıştır.
Çin felsefelerinin doğa ile uyum içinde yaşamayı öğütlemesi gibi Hint felsefeleri de hayata nasıl katlanılacağına dair dersler vermek gibi belli belirsiz bir ortaklığa sahiptir. Başka bir ortaklık ise yaşamda acıya sebep olan şeyin arzular olması, mutluluğun arzulardan kurtulmaya ve yetinmeye bağlı olmasıdır.
Hint felsefesinde farklı düzeylerde önemsenen dört hayat amacı vardır. Artha(anlam, öz) insanın hayatta bir şeyler yapması, bir şahıs hayatı inşa etmeyi amaçlaması; kama(zevk, duygu) arzuları ve duyguları doyurmayı amaçlaması; dharma(evrenin yasası) ahlaki ve dini eylemlerle ödevleri tamamlamayı amaçmalası ve dünya hayatını hedefleyen bu trivanga(üçlü öbek)’dan sonra mokşa(aydınlanma, serbest kalma) adlı kurtuluşa erme amacıdır ki mokşa’da insan samsara’dan(döngüden) ve arzularından kurtulur.
Kısa Tarihi
20. yüzyılda Hintli filozof SN Dasgupta Hint felsefesinin tarihini üç döneme ayırır.
1.Mantık Öncesi(Hıristiyanlık döneminin başlangıcına kadar): Evveli ile birlikte Maurya Devleti süresince (c. 321-185 M.Ö.) gerçekleşen bu dönemde eski sözlü halk dini metinleri olan vedalar hakimdir. Atman(ilk prensip-ruh) ile karma(eylem) düşünceleri bu dönemde şekillendi. Hinduizm ve Budizm’de farklı okullar oluştu. Hindu üçlü tanrısı( Trimurti ) Brahma (yaratıcı), Vishnu (koruyucu) ve Shiva (yok edici) ortaya çıktı; ve Pashupata, Bhagavata ve Tantra sistemleri kuruldu.
2.Mantıksal (Hıristiyanlık döneminin başlangıcından 11. yüzyıl öncesine kadar) Kuşanlar Devleti (1.-2 yüzyıllar) ve Gupta dönemi (3-5. yüzyıllar) süresinde hükümdar tanrı Krishna’ya odaklanan ve münzevi hayatı savunan Vasudeva kültünün vaishnavizmi, Budizm ve Jainizm ile birlikte şivaizm gelişti . İlk dönemde ortaya çıkmış olan Mahayana(Büyük araba-sosyal felsefe) hem de Hinayana (Küçük araba-bireysel felsefe) veya Theravada (“Yaşlıların Yolu”) okulları arasındaki ayrım belirginleşti. Hin felsefesinin en büyük isimleri bu dönemde ortaya çıktı, Budist mantık eserleri döneme hakim oldu.
3.Ultra mantıksal (11. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar): Müslüman hakimiyeti esnasında gelişen bu dönemde Budizm Hinduizm tarafından soğuruldu. İslam’ın hükmü altında ortodoks fikirler popülerlik kazandı. Hint Müslümanlarından münzevi hayatı savunan düşünürler çıktı.
Önemli Okullar
1. Vedaların geçerli bir bilgi kaynağı olduğuna inanıp inanmadığı ; 2. Brahman ve Atman’ın varlığına inanıp inanmadığı ; ve 3. ölümden sonra yaşama ve Devalara(kutsal varlıklara) inanıp inanmadığına göre ikiye ayrılagelmiştirler. Kısaca kadim dini metinler olan Veda’ları kabul edip etmemelerine göre ayrılmışlardır denebilir.
1.Geleneksel(Astika) Okullar
- a-Nyaya: Mantık ve analiz temaları içeren realistler.
- a-Vaisheshika:atomizm temalı Nyaya benzeri natüralist okul.
- b-Samkhya: düalizm ve ateizm temaları içeren rasyonalistler.
- b-Yoga: teizmi bir ölçüde kabul eden rasyonel- Samkhya benzeri okul.
- c-Mīmāṃsā: Vedacı tefsir ve filoloji vurgusu ile ritüelizm okulu
- c-Vedanta: Son dönem vedaları olan upanişadlara dayanan birçok ufak okulu barındıran grup.
2.Geleneksel olmayan(Nastika) Okullar
- Ajñana: Metafizik doğayla ilgili bilgi edinmenin veya felsefi önerilerin doğruluk değerini tespit etmenin imkansız olduğunu; ve mümkün olsa bile işe yaramayacağını savunur. Bir öğreti yaymaktansa çürütme konusunda uzmanlaşmış sofist benzeri düşünürler topluluğudur.
- Cainizm: Düalist(madde ve ruhu ayıran) en eski okuldur. Jainizm riyazet(münzevi hayat), ahimsa (şiddetsizlik) ve anekantavada (görüşlerin izafiyeti) konularına güçlü vurgu yapar.
- Budizm: Budizm , Hindu felsefelerinin temelindeki Brahman (nihai gerçeklik) ve Atman (ruh, benlik) gibi Vedik kavramlarını reddetti. Bunun yerine anattā(egosuzluk) ve madde ile bedenin geçiciliği konularını vurguladı.
- Ajivika: münzevi ve basit bir yaşam tarzına eğilimli manastır topluluklarıdır. Niyati(fatalizm) adlı mutlak determinizm taraftarı bir doktrin ile özgür iradenin olmadığı, gerçekleşen, gerçekleşen ve gerçekleşecek olanların tamamen önceden hazırlanmış ve kozmik ilkelerin bir görünümü olduğunu savunurlar.
- Charvaka: Şüphecilik ve materyalizm felsefesidir . Zamanın diğer okullarını eleştiriyorlardı. Veda’ları uydurma, çelişki ve totoloji ile kusurlu addettiler.
Okullar Arasındaki Farklar ile İlgili Tablo
Karma(eylem- karşılık ilkesi), ahlaki hayat, yeniden doğum, samsara(döngü) ve moksha(Serbest kalma) gibi kavramlar çoğunda ortaktır. Aralarındaki farklar için bir tablonun çevirisini dikkatinize sunuyoruz.
| Ājīvika | Erken Budizm | Charvaka | Jainizm | Hinduizm Ortodoks Okulları (Non-Śramaṇic) | |
| Karma | Reddeder | kabul eder | Reddeder | kabul eder | kabul eder |
| Samsara, Yeniden Doğuş | kabul eder | kabul eder | Reddeder | kabul eder | Bazıları kabul ediyor, bazıları red |
| Çileci- münzevi hayat | kabul eder | kabul eder | Reddeder | kabul eder | Sannyasa olarak kabul |
| Ritüeller, Bhakti | kabul eder | kabul eder, isteğe bağlı (Pali: Bhatti) | Reddeder | kabul eder, isteğe bağlı | Teistik okul: kabul eder, Diğerleri: Red |
| Ahimsa ve Vejetaryenlik | kabul eder | kabul eder, Gıda olarak et konusunda belirsiz | En güçlü destekçi Hayvanlara şiddetten kaçınmalı. | En yüksek erdem olarak kabul eder, | |
| Özgür irade | Reddeder | kabul eder | kabul eder | kabul eder | kabul eder |
| Maya | kabul eder | kabul eder (Prapanca) | Reddeder | kabul eder | kabul eder |
| Atman (Ruh, Benlik) | kabul eder | Reddeder | Reddeder | kabul eder: | kabul eder |
| Yaratıcı Tanrı | Reddeder | Reddeder | Reddeder | Reddeder | Teistik okullar: kabul Diğerleri: Reddet |
| Bilgi kuramı (Pramana) | Pratyakṣa, Anumāṇa, Sabda | Pratyakṣa, Anumāṇa | Pratyakṣa | Pratyakṣa, Anumāṇa, Sabda | Çeşitli, (algı), (çıkarım), (karşılaştırma), (postülasyon, türetme), (algılamama, olumsuz / bilişsel kanıt), (tanıklık) |
| Epistemik otorite | Reddeder: Veda’lar | Kabul: Buda metni İnkar: Veda’lar | Reddeder: Veda’lar | Kabul: Jain Agamas Reddeder: Veda’lar | Kabul edenler: Vedalar ve Upanişadlar, |
| kurtuluş (Soterioloji) | Samsdrasuddhi | Nirvana (İnşat’ı fark et) | Siddha, Nirvana | Moksha, Nirvana, Kaivalya Advaita, Yoga, diğerleri: Jivanmukti Dvaita, teistik: Videhamukti | Moksha, Nirvana, Kaivalya Advaita, Yoga, |
| Metafizik (Nihai Gerçeklik) | Sunyata | Anekāntavāda | Brahma rahibi | Anekāntavāda | Brahman |