Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine ya da Sofistik Çürütmeler Üzerine(En. Sophistical Refutations, E.Yun. Sofistikoí Élenchoi) Aristoteles’in MÖ 350 yılında yazdığı safsataları konu edinen mantık eseridir. Aristoteles’in mantık konusundaki eserleri Organon(Araç) adı verilen bir külliyatta toplanır ve bu eser de Organon içindeki bir önceki Topikler adlı esere bir ek olarak yazılmıştır.
Sofistlerin çürütmelerinden ve aslında paralojizmden(Safsata) başka bir şey olmayan görüşte çürütmelerden söz edeceğim, sorunun doğası gereği birincisinden başlıyorum…
Aristoteles, Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine, Say Yay, 2007, s.7.
Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine Sofistlerin( para karşılığında felsefe, retorik, bilim öğreten hocaların) argümanlarına nasıl karşı çıkılacağı, onların geçersiz argümanlarının nasıl çürütüleceği hakkındadır.
Sofist iki şekilde çürütülebilir. Biri ifade tarzına dayanır, öteki bu araca başvurmaz. İfade tarzı vasıtasıyla bir çürütme görünüşü kazanan araçlar altı adettir. Aynı adlılık, iki anlamlılık, bağlantı, ayırma, vurgu, konuşma biçimi…
Aristoteles, Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine, Say Yay, 2007, s.10.
Kanıtlama, diyalektik, sınayıcı tartışma türlerinin yanında onun sofistik dediği ve bugün safsata olarak bildiğimiz geçersiz tartışma(veya kanıtlama, argüman) türleri vardır. Bunlar konuşmayı kazanmaya yarasa da akla uygun değildir, doğru değildir.
Dört çeşit sözlü tartışma vardır: didaktik, diyalektik, sınayıcı ve münakaşacı…
Didaktik tartışmalar cevap veren kişiye inanılır gelen şeye değil bilimin üst ilkelerine dayanır….
Diyalektik tartışmalar bir tezin kendi karşıtına inanılır olan şeye…
Sınayıcı tartışmalar cevap veren kişinin onayladığı şeye… ve kişinin zorunlu olarak bilimesi gereken şeye dayandırır.
Münakaşacı temellendirmeler ise gerçekten inanılır önermelere değil, görünürde önermelere ve sadece görünürde kanıtlara dayanır. …
Kanıtlayan temellendirmeleri, diyalektikleri ve sınamayı amaçlayanları başka yerde ele almıştım. Şimdi mücadeleyi ve münakaşayı hedefleyen tartışmalardan söz edeceğim.
Aristoteles, Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine, Say Yay, 2007, s.9.
Safsata, akıl yürütme sırasındaki yanlış adımlara verilen isimdir. Türkçede yanıltı olarak karşılanmıştır. Şimdi Aristoteles’in sofistler tarafından insanları çürütmek için kullandıkları argümanların( sofistlerin çürütmelerinin) örneklerini görelim. Yanıltılı uslamlama(akletme) girişimlerine günümüzdeki isimleri ve kendi örneklerimizle bunların ne olduğuna bakalım.
Dilden kaynaklanan safsatalar
- İkili adlandırma(eqivocation): Sadece bilim adamları bilim yapabilir, kadınlar adam olmadığına göre, kadınlar bilim yapamaz.(Örnekler Wikipedia’dan, Aristo’nun örnekleri değil.)
- Sözdizimsel belirsizlik(Amphibology): Dağdaki teleskopla adamı gördü.
- Parça- bütün safsatası: Ekibimizde başarılı isimler var.Dolayısıyla ekip başarılı.(Takım çalışması yapamıyor olabilirler, tekil bireyler bunun kanıtı olamaz)
- Aksan(Accent) safsatası: “Ben dün sınava girmedim” cümlesindeki unsurların her birinin üzerine vurgu yapılarak farklı anlamlar çıkarılabilir. Bu belirsizlikte düşülen hatalara aksan safsatası ya da yanıltıcı aksan denebilir.
- Mecazlı konuşma: Kasıtlı bir şekilde anlam bozmaları, retorik ifadeler kullanılmasıdır. “Bir Einstein daha” dediğimiz zaman ne dediğimiz net olmayabilir.
Dilden kaynaklanmayan safsatalar
- Araz(accident): Tümgengelim yanılgısı da denir. İnsanları bıçakla kesmek suçtur, cerrahlar insanları bıçakla kesiyor, cerrahlar suçludur.(Örnekler Wikipedia’dan, Aristo’nun örnekleri değil.)
- Nitelikleri göz ardı etme(Secundum quid): Tüm iyi besteciler genç öldü. Mozart, Amy Winehouse, Kurt Cobain.(Sadece kendini kanıtlayanları saydı.)
- Alakasız sonuç(Irrelevant Conclusion): Kanunda buna izin var mı? sorusuna kanun fakirleri korumalı ve izin vermelidir şeklindeki bir cevap sorunun yanıtı olmadığından alakasız sonuçlanmıştır.
- Döngüsel tartışma(begging the question): Öncülün tekrarlanarak sonuç çıkarılması girişimidir. Herkes Batman oyuncağı istiyor, çünkü bu sezon en popüler oyuncak bu.
- Yanlış neden(False cause): Ne zaman uyumaya gitsem güneş batıyor.(Arada nedensellik yok)
- Sonucu varsayma(Affirming the consequent): Köpek bir hayvansa ve dört ayağı varsa kedimin de dört ayağı var ve kedim köpektir.
- Çoklu soru(complex question): Beni seviyor musun sevmiyor musun(İkisinden biri olmak zorunda değil, arası da yanıtlanabilir.)
Aristo’ya göre tartışma sırasında genellikle sofistler beş ayrı taktik uygular. 1. Öncelikle eş anlamlı kelimeler ya da yabancı menşeli kelimeler kullanmak suretiyle karşılarındakini şaşırtırlar. 2. Karşıdakinin bu şaşkınlığından yararlanarak onun ileri sürdüğü tezin yanlış veya yalan olduğunu söylerler. 3. Demagoji yaparak karşıdakinin kesin hiçbir şey bilmediğini ve anlayışının kıt olduğunu ileri sürerler. 4. Tartışırken muhatabı dil ve gramer hatası yapmaya zorlarlar. 5. Bütün bunlardan sonra karşılarında bulunan kişi bir bunak gibi aynı şeyleri tekrarlar ve saçmalamaya başlar. Sofistler bu taktiklerle bir gerçeğin ortaya çıkması değil sonuçta kendilerinin üstün gelmesi yönündeki amaçlarını gerçekleştirmeye çalışırlar.
İbrahim Emiroğlu, https://islamansiklopedisi.org.tr/safsata Erişim Tarihi: 20.09.2020