Bilgi Kuramı Dersi Nedir?

Bilgi kuramı dersinin zorunlu olması planlanıyor. Bilgi kuramı bilginin kaynağı, sınırları ve tabiatıyla ilgilenen disiplinin adıdır. Kısaca nasıl biliyoruz? neyi bilebiliriz? soruları üzerine şekillenen bilgi sorgulamasıdır. Diğer derslere bilgiyi sınama ve doğru bir şekilde sunma çerçevesi sağlar. Diğer derslere faydalı olmasının yanında “gerçek hayatta işe yarayacak” bir yöntem bilgisidir. Hayat boyu merak etme alışkanlığı kazandırabilir. Derslerin dersi, kendi dersini alma disiplini görünümündedir. Uygulamalı felsefe olarak da düşünülebilir.

Bilgi kuramının temelleri

Felsefede bilgi kuramına epistemoloji[epístāmai επίσταμαι (bilme)+lógos λόγος (söz-anlatı)] denir. Felsefe epistemoloji ile başlar. İlk filozoflar nasıl bildiğimizi, neyi bilebileceğimizi merak etmişlerdir. 2500 yıl önce Batı Anadolu ve Yunanistan’daki bilgeler evrene dair farklı açıklamalarla karşılaşmış ve neyin doğru olduğunu merak etmişlerdir. Mitolojinin ve yerleşik bilginin yeterli gelmediği, ikna edemediği ortamda sorular gündeme gelmiştir. Bilgi kuramının ve felsefenin temeli şüpheye dayanır. Doğru bilgi arayışı bunun çıkış noktasıdır. Bilgi kuramının temelleri felsefede ve felsefenin temelleri farklı açıklamalar karşısında merak etmededir.

Epistemoloji ile bilgi kuramının farkı

Bir ders adı olmakla birlikte düşünürlerin bilgi anlayışlarını ve bilgiye dair bilgileri çalışan disiplinin de adıdır. Epistemoloji ile eş anlamda kullanıldığı olmuştur. Günümüzde epistemoloji felsefe tarihi ve felsefe geleneği eksenindeki çalışma olarak anlaşılmaktadır. Bilgi kuramı ise felsefe tarihinden faydalanmakla birlikte gelenek kaygısı gütmez ve bilgiye dair sorgulamalar yürütmek geleneğe bağlanmaktan daha önemli bir kaygıdır.

Ortaöğretimde zorunlu bilgi kuramı dersi

2018’de göreve gelen Milli Eğitim Bakanı Ziya Selçuk bir dönem boyunca gözlem yapmış ve ortaöğretim(lise) için planlarını 15 Mayıs 2019’da açıklamıştır. Eğitimi hayata hazırlık olarak tanımlayan Selçuk çocukların öğrendiklerini içselleştiremediğini ve geleceğe hazırlanamadıklarını belirtmiştir. Buradan hareketle geleceğe yönelik, bilgi çağının bilgiyi sorgulamak zorunda olan insanına hitapla bir program geliştirmiştir. Bu programda bilgi kuramı dersi diğer branşlarda öğrenilenlerin işlevsel hale getirildiği bir araç olmaktadır.

Uluslararası bilgi kuramı dersleri

Bilgi kuramı başta International Baccalaurette Diploma Programme(IBDP) olmak üzere liselerde ve üniversitelerde merkezde yer alan bir derstir. Ders İngilizcede theory of knowledge ya da kısaca TOK olarak geçer. Üniversitelerde bilgi felsefesi, epistemoloji ve bilgi kuramı olarak benzerlerine yer verilmiştir. Öğrencinin öğrendiklerini sorgulamasına, daha doğru bilgiye ulaşmasına ve ulaştığı bilgileri değerlendirmesine yol açtığı için hayat boyu öğrenmede esas olduğu söylenebilir. MEB’in yeni programı IB programına benzemekle birlikte IB de kendi başına bir program olmayıp 50 yıldır farklı ülkelerden edinilen tecrübenin bir ürünüdür. Çoğu eğitim sistemi de benzer dönüşümler geçirmektedir.

Türk eğitim programında karşılaşılacak güçlükler

1. Bilgi kuramı merakı ve şüpheyi esas alan bir disiplindir. Nasıl biliyoruz? sorusuna “bilemiyoruz” yanıtını verebilecek kişi az bulunur. Bilmediğini bilen nitelikli iş gücü bu ders için en büyük eksik gibi görünmektedir.
2. Toplumun böyle bir derse hazır olması gerekir. Her şeyin sorgulandığı bir disiplin çoğu yaşam tarzı için uygunsuzdur. Bu disiplinde yanlışlanabilirlik ve test edilebilirlik temel ölçütlerdir. Toplum değerlerinin sorgulanmasına açık olmalıdır.
3. 1. maddede söylediğimiz gibi “bilmediğini söyleyecek öğretmen” çok azdır ve 2. maddedeki kaygıya gerek kalmayabilir. Nitekim ehil olmayan kişilerin elinde bilgi kuramı alelade bir ders gibi ezberlenerek geçiştirilecektir. Bu da dersin faydalı değil zararlı olmasına yol açabilir, çocukların bilgi kuramı serüveni ile felsefe merakları yanlış bir girişle mahvolabilir.
4. Dersin sınavı olursa “sorgulamacı” anlayışa ters düşer. Ölçme IB(International Baccalaureate) programındaki gibi deneme- sunum veya ürün dosyası ile yapılmalıdır. Bilginin sorgulandığı yerde ezber bilgi istemek tezat olacaktır.
5. Sınav olmaması “sınav merkezli” yetişen ve nottan başka hiçbir şeye değer vermeyen öğrenciler yüzünden dersin değer görmemesine yol açabilir. Burada tek çıkar yol branş ayırt etmeksizin bilgi kuramıyla ilgili öğretmenlerden en iyilerinin seçilerek görevlendirilmesidir.
6. Öncelikle eğitimin bir yarış değil bir süreç olduğu fark edilmelidir. Okulu bitirmeye, dersi geçmeye, bilgi kuramından yüksek almaya endeksli bir eğitim bu disiplinden faydalanamaz. Bilgi kuramı bilgiye yönelik her an gerçekleşen bir tutum haline gelmeli ve sonucuna değil her anına değer verilmelidir.

Bilginin tanıtıcısı olan bilgi kuramı çocuğun zorla eğitilmesine gerek kalmadan kendi bilgi yolculuğuna çıkmasını sağlar. Merakı ve sistematik bilgi yolculuğunu anlatabilirse okulun ve toplumun en büyük amacı gerçekleşmiş olur. İnsanlar kendilerince aydınlanabilirler.

IB- bilgi kuramı öğretmeni olarak son zamanlarda gündeme oturan dersin tanımı ve kapsamı hakkında bir açıklama yapma ihtiyacı hissettim. Derslerde uyguladığım yıllık planı kabaca aşağıda sunuyorum.

1. Ne biliyorum?
2. Neyi bilebilirim?
3. Nasıl biliyorum?
4. Öğrenme(bilgi edinme) yolları(dil,duyular,akıl vs.)
5. Bilgi alanları(matematik, tarih, doğa bilimleri vs.)
6. Felsefi metodoloji
7. Mantık- retorik
8. Ölçme-değerlendirme (Sunum ve deneme)

Alana yeni giren ve yardıma ihtiyacı olanlara IB- Theory of Knowledge literatüründen faydalanmalarını tavsiye ederim. Türkçe bilgi almak için akademik kaynaklara göz atabilirsiniz.