Dil Felsefesinin Temel Kavramları- Giriş
Dil felsefesinin günümüzdeki önemine daha evvel çokça değinmiştik. (Bak: dmy.info/ 1-Dil Felsefesi nedir , 2-başlangıç) Bu konuyla gelecekte daha çok ilgileneceğimizi belirtelim. Sitenin adını dilbilim ve felsefe sitesi yapabiliriz. Durum bu kadar ciddi evet, dil bu kadar öne geçti. Türkiye’de henüz bir hareket yok ama Wittgenstein’dan beri, batı akademilerinde felsefe dille anılıyor. Tarih boyunca dil ve anlam problemlerinden bahsedilmişti. Ancak 20. yüzyıl dili fark etme yüzyılı olmuştur. Bilimsel gelişmeler insan bedenini, dil yapılarını, iletişim olanaklarını araştırmakta yardımcı olmuştur. Bilimin felsefede uygulandığı başlıca alan dil felsefesi olmuştur. İnsan beyninde düşüncenin, insan uygarlığında iletişimin ve toplumsal hareketlerin incelenmesi yeni bilimsel gelişmelerle söz konusu olmuştur. Bu yazıda hem dil felsefesi yapacağız, hem de dil felsefesi terimlerini açıklayacağız. Dil felsefesinin felsefesini bu metni okuyarak yapabilirsiniz. Aslında terimlerde dahi dilin uzlaşı özelliğini, göreliliğini ve sınırlarını fark edebilirsiniz. Dil felsefesinin temel kavramları yazısı terminolojiyi anlatıyor ancak siz dil felsefesini sorgulamak için okuyabilirsiniz. Felsefenin dille ilişkisini uygulamalı görebilirsiniz. Bak: dmy.info/dil-felsefesi-nedir/
Terim
Çeşitli uzmanlık alanlarının kavramlarına verilen sınırlı ve özel anlamdaki addır. Dil felsefesinde: bir ya da birkaç sözcükten oluşan tam bir tümce, ya da bir tümcenin mantıksal bir parçası olan dilsel yapıdır. Hem tümceleri hem de tümcelerin mantıksal parçalarını kapsar. Örneğin: Arkamdaki bina 1932’de yapılmış cümlesinde “arkamdaki bina” tümcenin öznesidir. “1932’de yapılmış” ise yüklemdir. Dil felsefesinde sözcükler tek başına değil, anlam ilişkisi içerisinde incelenir. Ana maddeye bakınız: dmy.info/mantikta-terim-nedir/
Yüklem
Cümlede oluş, iş ve hareket bildiren kelime veya kelime grubudur. Dil felsefesinde: Bir tümceden özne konumundaki terim çıkarıldığında tümcenin geriye kalan bölümü o tümcenin yüklemidir. Yüklemin işlevi öznenin gönderme yaptığı nesneye bir özellik ya da nitelik yüklemektir. “Murat şişmandır” örneğini “X şişmandır” olarak algılarsak yüklemi ortaya çıkarırız.
Özne
Bir cümlede bildirilen işi yapan, yüklemin bildirdiği durumu üzerine alan kimse veya şeydir. Dil felsefesinde tümcenin özne konumunda yer alan terimdir. Tıpkı yüklem gibi, özne de bir dile ait ve harf veya karakterlerden oluşan sentaktik bir unsurdur. Buna bazıları “sentaktik özne” der. (Sentaksın ne olduğunu birazdan göreceğiz.) Örneğin “Ahmet çok çalışıyor” tümcesinin öznesi Ahmet’in kendisi değil “Ahmet” adıdır. Diğer yandan bir tümcenin hakkında olduğu şeye de (bu durum- da Ahmet’in kendisine) genelde “mantıksal özne” ve Frege geleneğindeyse “nesne” diye adlandırılır. Dil felsefesinin temel sorunlarından biri de özne ile yüklemi tümce içerisinde bir arada tutan şeyin ne olduğu konusudur. Frege’ye göre yüklem boşluklu (doymamış) bir terim iken, özne boşluksuz (doymuş) bir terimdir ve bu sayede özne yüklemin boşluğuna oturarak bir tümceyi olştururlar.
Anlam
Bir kelimeden, bir sözden, bir davranış veya olgudan anlaşılan şey, bunların hatırlattığı düşünce veya nesne, manadır. Dil felsefesinde: Bir dilin parçası olan bir sözcüğü, ya da sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşan tümce gibi bir terimi kavradığınızda o kavranan “şey” bir anlamdır. Murat’ı tanımayan bir insana Murat felsefecidir diyelim. Doğru olduğuna inandığımız düşünceyi iletmiş oluruz. Bu tümce sayesinde iletilen doğru olduğu sanılan “felsefecidir” düşüncesi bir anlamdır. Tümceden çıkarılan anlama günümüz felsefesinde önerme adı verilmektedir.
Kavram
Bir nesnenin veya düşüncenin zihindeki soyut ve genel tasarımıdır. Dil felsefesinde: Kavram birçok nesnede örneklenebilecek türde genel bir şeydir. Örneğin: önümüzde duran bir resmi düşünelim.Onu “resim” kavramı içinde, diğer tüm resimlerin içerisinde bir örnek olarak düşünürüz.
Gönderme
Güncel sözlükte yer almayan bu terim dil felsefesinde: “Sokrates ölümsüzdür” cümlesindeki Sokrates’in filozof Sokrates’i anlatması durumudur. Bu ilişkiye dil felsefesinde “gönderme” deniyor. “Sokrates” adı Sokrates’e gönderme yapıyor. Böyle bir gönderme olmasaydı bu tümce Sokrates üzerine düşünceyi dile getiremezdi. İsmin gönderme yaptığı nesneye o ismin göndergesi denir. Filozof Sokrates, Sokrates adının göndergesidir.
Bağlam
Herhangi bir olguda olaylar, durumlar, ilişkiler örgüsü veya bağlantısı. “dmy.info sitesini bu ay 61 bin kişi ziyaret etmiştir” tümcesinin öznesinin neye gönderme yaptığı zamana göre değişir. Belirli bir zamanda bu tümce doğru bir önerme dile getirirken, farklı bir zamanda yanlış bir önerme olabilir.Tümcenin doğruluğu bağlama göre değişir. “Murat sinirli” tümcesi de bağlama göre değişmeye örnektir. Halbuki genellikle sakin, güleç bir hayat sürerim.
Doğruluk değeri
İki değerli mantıkta, “doğru” (D) ile “yanlış” (Y) ın ortak adıdır. 2. Çok değerli mantıklarda, “doğru”, “yanlış”, bir de bu ikisi dışında yer alan tüm öteki değerlerin ortak adı. Dil felsefesinde: Bir önermenin doğru olması için bir olguya denk gelmelidir. Bir düşünce dile getirdiğimizde gerçek dünyada bir olguya gönderme yapıyorsa doğru, yapmıyorsa yanlış değer alır. Bu web sitesi dmy.info adresindedir dersem doğru bir şey söylemiş olurum. Olgu, kanıtlanabilir olan, gerçek olandır. Doğru bazen felsefede “olgu” olarak da kullanılır. Puslu mantık gibi çok değerli mantıklarda doğru ve yanlış kesin ayrım içermez. Örneğin: Puslu uygulamalarda doğru bir koşul değil, nicel bir değerdir.
İçlem
Bir kavramın çağrıştırdığı kapsama giren niteliklerin veya taşıdığı özelliklerin bütünüdür. Bir düzgün deyimin kaplamına giren herhangi bir nesneye uygulanmasının gerekli-yeterli koşulu olan nitelik ya da kavram.Kuş sözcüğü bize canlı, havada uçan ve öten bir varlık anlatır; şu hâlde canlılık, uçuculuk ve ötücülük kuş kavramının içlemine giren niteliklerdir. Kartal, kırlangıç, tavuk ve öbür kuşlar ise birer kuş cinsi olduklarından bunun içlemini oluştururlar.
Kaplam
Bir yüklemin doğru olarak yüklemlenebileceği nesneler kümesi o yüklemin “kaplamıdır” Deyimin dile getirdiği nesne ya da nesneler kümesidir. Bütün insanlar, hayvanlar, bitkiler canlı kavramının kaplamı içine girerler.
Semantik Sentaks ve Pragmatik
Dil felsefesinin temel sorunlarına semantik, sentaks ve pragmatik disiplinleri odaklanmıştır. Sentaks: dilin yapısı, sözlerin dizimi üzerine yoğunlaşır. Semantik: terimlerin anlamlarını konu alır. Pragmatik ise dilin kullanımını sorgular, uygulama aşamasında dili anlamaya çalışır. Sentaks- Semantik ve Pragmatik üzerine Teo Grünberg’in yazısını öneriyorum.
Kaynakça
- AÖF. Dil Felsefesi ders kitabı
- Dilbilim terimleri