Kant’ın önerme kipleri

Immanuel Kant(1724-1804) Saf Aklın Eleştirisi’nde(1781) Aristoteles’ten ilham alarak mantık anlayışı ve mantık kategorileri(Nitelik, nicelik, ilişki, kiplik) içinde bir kiplik kategorisi ve bunda üç adet önerme kipi(yargı kipi) olduğunu söyler. Bunlar problematik, assertorik ve apodiktik kiplerdir. Ona göre tüm yargılar kipe sahiptir. Kip ise diğer kategorilerden daha garip bir kategoridir ve içeriğe katkı sunmayan bir fonksiyondadır. Lakin kurulan alakanın düşünmenin geneline nazaran değerini belirler.

Problematik Kip

E. Yun. Problematikos, sorunlu

Etymonline

Bir şeyin doğru olabileceğini öne süren önerme kipidir. -abilir veya muhtemeldir gibi eklerle sağlanır. İhtimal, olasılık, imkan kipi de denir. “Murat gelmiş olabilir.” “Evrende başka canlılar olabilir” problematik kipteki önermelerdir.

Problematik önermeler çelişmezlik yasasına ters düşmedikçe muhtemel olarak nitelendirilebilirler.

Assertorik Kip

Lat. asserere, iddia etmek, bir araya getirmek.

Etymonline

Assertorik önerme kipi bir yargının öyle olduğunu öne sürme kipidir. Ancak apodiktik kipten farkı bu yargıyı zorunlu olarak doğru yapacak bir içeriğinin olmamasıdır. -dır ekfiilini kullanır, ancak gözleme, dış dünyaya dayanmaya ihtiyaç duyar. Assertorik yargılar kendilerinin dışındaki bir veriyle doğrulanmak zorundadırlar. “İstanbul Ankara’dan kalabalıktır” veya “Akdeniz’in bitki örtüsü makidir” gibi. Kabul veya red bildirirler, ne zorunluluk ne de ihtimal iddiası vardır. Bir olguya, gerçeğe bağlı olmalarıyla diğer ikisinden ayrılır.

Assertorik bir önermenin doğruluğu yeterli bir sebebe dayanmasıyla yargılanır.

Apodiktik Kip

E. Yun. apodeiktikos, kanıtlanmış, net gösterilmiş.

Etymonline

Apodiktik ya da apodekiktik kip, kendiliğinden ve zorunlu olarak doğru olan önermelerin kipidir. Problematik önermelerde ihtimal, assertorik önermelerde gözlem varken apodiktik önermeler analitiktir; yani doğruluğunu kendi içinde taşır. “2+2=4” veya “Üçgenin üç kenarı vardır” önermeleri dış dünyaya bakmaya gerek kalmadan doğruluğunu önermenin içinde taşır. Matematiğin ve mantığın apodiktik kipte önermeleri vardır.

Apodiktik bir önermenin mantıksal zorunluluğu üçüncü halin imkansızlığına aykırı düşmemesiyle yargılanır.

Özet

Problematik önermeler spekülatif olabilir, assertorik kipe dönüştürülemeyen bir konudaysa her zaman şüpheyle karşılanmalıdır. Problematik önerme hipotetik ve kavramsal boyuttadır. Buna karşın assertorik önerme kipi bir gerçeklik iddiası içerir. Bu iddia kendi içinde doğru değildir. Apodiktik önerme kipi ise kendi içinde doğru olan mantıksal olarak zorunlu bir ifadedir.

  1. problematik kip keyfidir, özgür bir seçime işaret eder.
  2. assertorik kip bir iddianın doğru veya yanlış olduğunun kabulüdür.
  3. apodiktik kip akıldan ayrıştırılamayacak bir ifade içerir.

Sonuç

Kant’ın bu ayrımından çıkarılacak derslerden birisi nitelik, nicelik ve ilişki kategorileri bir yana; kipliğin içeriktense yargının nasıl düşünüldüğünün değerini vermesidir.

Dikkat edilmesi gereken noktalardan biri assertorik görünen, ama aslında problematik kipte söylenmesi gereken önermelerdir. Dışarıdaki olgulara dayanmayan inançlar, hipotetik ifadeler, görüşler asertorik(dış gerçekliğe dayanıyormuş gibi) değil problematik kipte ifade edilmelidir. Yani dilbigisel tezahürü olan -abilir veya mümkündür bileşenlerini içermelidir. Aksi takdirde düşünenin spekülatif söylemlerini gerçeklik veya zorunluluk gibi sanmasına ve sandırmasına yol açabilir.

Kaynakça

Leave a Reply