wittgenstein

Ludwig Wittgenstein ve Tractatus Logico Philosophicus’ta Atıflar

1. Ludwig Wittgenstein ve çevresi[1]

wittgensteinLudwig Wittgenstein (1889 –1951) Avusturya kökenli Britanya vatandaşı filozoftur. Mantık başta olmak üzere dil, matematik ve zihin felsefesi üzerine çalışmıştır. Hayatı boyunca bir kitap incelemesi, bir makale, çocuklar için bir sözlük ve 75 sayfalık Tractatus Logico-Philosophicus(1921) adlı eserini vermesine rağmen öldükten sonra Felsefi Soruşturmalar(1953) gibi devrimsel eserleri de yayımlanmıştır. Filozofun inanılmaz hayatı ve düşünceleri hayatı boyunca bastırdığı tek kitabı olan Tractatus’u incelemek gereği doğurur. Burada, önsözünde belirttiği gibi, kaynak verme veya karşılaştırma amacı gütmeden yazdığı eserinde ismi geçen kişileri ele alacağız. Filozofun toplumdan apayrı değer yargılarına sahip olması, filozofların dilin mantığını yanlış anlayıp suyu bulandırdığını savunması kitabında bahsettiği kişilerin gerçekten müstesna olmasını sağlar. [2]

Ludwig Wittgenstein’ın içinde yetiştiği kültürel ortam dikkate değerdir. 19.yy. ilk yarısında Siyasi ortamının bunalımı her alanda eski biçimlerin atılması eğilimini geliştirir. Eskiyi reddetmek ana akım haline gelirken bunun aydınlanma çağına benzer şekilde, İngiltere’de öncüleri vardır. İngiltere’de  matematiksel ve mantıksal devrim vardır. Mühendislik eğitimi gören Wittgenstein “dil olarak matematik” konusuyla ilgilendirir. Bu da onu matematiğin temelleri hakkında yazan Berthand Russel’a götürür.[3]

Russel ile iyi bir arkadaşlık kurarak Cambridge’de mantık ve matematik üzerine felsefesine yoğunlaşmıştır. Ludwig Wittgenstein’ın felsefesi genellikle Russel ve Gottlob Frege ile birlikte değerlendirilir. Frege’nin ve Russel’ın bilinmesi en azından Tractatus’un anlaşılmasına kayda değer yardımlarda bulunacaktır. Frege ve Russel genel felsefi görüşleri dahilinde incelenecektir. Tek tek önermelerinin incelenmesi kapsamlı bir çalışma gerektirmektedir. Bu yüzden Frege ve Russel yüzeysel olarak incelenmiştir.             

2. Tractatus Logico-Philosophicus’ta Bahsi Geçen Kişiler

2.1. Gottlob Frege (1848 -1925)
Tractatus’da en çok atıf yapılan iki isimden biri olan Frege’nin  konseptüal realizm fikri Wittgenstein’ın Schopenhauer de okuduğu epistemolojik idealizmi bırakmasına neden olur. 1 Ludwig Wittgenstein onun Aritmetiğin Temel Kanunları(1893-1903) adlı kitabını okuduğunda hava mekaniği ile ilgilenmekten vazgeçip matematiğe takıntı derecesinde bağlanır. 5.451 numaralı önermede bu esere atıfta bulunarak im bağlantıları hakkında söylediklerini gerekli değişiklikler yapmak kaydıyla kabul eder. Wittgenstein Frege ile çalışmaya gittiğinde Frege onu Cambridge’e Russel’ın yanına gönderir. Frege’nin matematik ve dil ile ilgili fikirlerini her zaman düşünen Wittgenstein yaşamı sırasında  pek ünlü olmayan filozofu Russel ile birlikte kamuoyuna duyurmuştur. Frege modern mantığın ve matematik temellerin kurucularındandır. Analitik felsefe, dil ve matematik felsefeleri başlıca ilgi alanlarıdır. Aritmetiğin temelleriyle ilgili çalışmaları Wittgenstein’ın öğrencileri tarafından çevrilmiştir. Mantık ve matematik dalının dışında anlambilimde de önemli katkıları bulunmaktadır. Tractatus’ta eleştirel bir kabul edilişi vardır. Bir üstad olarak görülür ancak Russel da dahil olmak üzere olması gereken değildir.

3.143, 3.318, 3.325, 4.063, 4.1272, 4.1273, 4.431, 4.442, 5.02, 5.4, 5.132 5.451, 5.4733, 5,521, 6.1271, 6.232* numaralı önermelerde bahsedilmiştir.

3.325 numaralı önermede Frege ve Russel’ın kullandıkları dilin mantıksal dilbilgisi ve sözdizimine yakın olduğunu ama hala tam bir mantık dili olmadığını söyler. Wittgenstein mantık dilinin nasıl olacağını göstermiş ama bir dil üretmeye kalkmamıştır. Frege ve Russel gibi o da temelleri kurmanın en önemli iş olduğunu düşünmüştür.

6.1271’de Frege’nin keskin düşüncelerinin apaçıklık ilkesine başvurmasını ilginç bularak tenkit eder. Mantık dilini ararken bu tür çok anlamlı ifadeleri yerer.

2.2. Bertrand Russell (1872- 1970)

Tractatus’a bir önsöz yazarak basılmasına önayak olan Russel, kitabın içeriğinde de geniş yer tutar. Ludwig Wittgenstein’ın felsefesinde de izleri bulunan Russel, Matematiğin Prensipleri(1903) adlı çalışmasıyla Wittgenstein’ın matematiğe yönelmesine katkı yapan  İngiliz filozof, mantıkçı ve aktivisttir.  Frege ve Wittgenstein ile analitik felsefenin kurucuları sayılırlar. Birbirlerine etkileri yalnızca felsefe değil yaşamlarında da görülür.

3.318, 3.325, 3.331(3.32), 3.333, 4.0031, 4.1272, 4.12721, 4.1273, 4.241, 5.02, 5.132, 5.25, 5.4, 5.452, 5.4731, 5.513, 5.521, 5.525, 5.5302, 5.532, 5.535, 5.541, 5.5422, 5.553, 6.123, 6.1232*numaralı önermelerde ismi geçer.

3.333’de Russel’ın Paradoksu’nu ortadan kaldırdığını yazarak. Bir işlevin kendi kendinin kanıtlaması olamayacağını söyler.

4.0031’de “bütün felsefe dil eleştirisidir” derken Russel’ın: “tümcenin görünür mantıksal biçiminin gerçek biçimi olmayabileceğini” gösterdiğini söyler.

5.132’de Russel ve Frege’deki çıkarım yasalarının anlamsız ve gereksiz olduğunu, önermelerin birbirini halihazırda haklandırdığını söyler.

5.553’de “Russel der ki çeşitli sayıda şeyler arasında yalın ilişkiler vardır, hangi sayıda şeyler? Bu nasıl karara bağlanacak?” derken yine Russel’ın matematikçi yanını eleştirir. Ona göre bunlar kesinliksiz ifadelerdir. Felsefe kesinlik demektir.

6.1232’de Russel’ın “Axiom of Reducibility” (Russel’ın matematiği mantığa indirgediği ilke) tümcesinin mantıksal olmadığını ancak rastlantı duygusuyla doğrulandığını söyler.

2.3. Ockham’lı William(1288-1347)

            İngiliz teolog ve filozof. 3.328 önermesinde Ockham’ın Usturası(veya- gereci” olarak bilinen örneğinden bahseder. Ludwig Wittgenstein’ın felsefesinin bir özeti olan örnek” şeyler gerekli olmadıkça çoğaltılmamalıdır” önermesine dayanır.5.47321‘de Occam’ın görüşünün rastgele haklanmadığını, imleme sahip olan imlerin mantıksal olarak eşdeğer olduğunu söyler.

2.4. Fritz Mauthner(1849-1923)

            20. yy. başlarında yarı popüler bir dil eleştirisi geliştirmiştir. 4.0031’de “bütün felsefe dil eleştirisidir” derken “Mauthner’in anlamında değil” diyor. Mauthner filozofların görevinin dili analiz edip anlamak olduğunu söylerdi. Wittgenstein’la ayrıldığı yön fenomenolojiyi komple reddetmesi olabilir.

 2.5. Heinrich Hertz(1857-1894)

            Büyük Alman fizikçi, 1888’de radyo dalgalarını keşfetmiştir.4.04’te “Bakınız Hertz Mekaniği, Dinamik Modeller Üzerine” diyerek referans göstermiştir. Wittgenstein bu kitaba çok değer verirdi. Felsefeyi sayısal bilimler kesinliğine ulaştırmadaki azmi onun mühendis yanıyla da birleşince mekanik kitapları referans göstermesi kaçınılmaz olmaktadır.6.361’de “Hertz’in dilegetiriş tarzıyla şöyle denebilirdi: Yalnızca yasalı bağlamlar düşünülebilirdir.” Burada da fizik yasalarından yola çıkarak doğa yasalarını, nihayetinde felsefi kesinlikleri düşünmektedir.

2.6. Charles Darwin(1809 –1882)

            İngiliz biyolog, Türlerin Kökeni adlı çalışmasıyla biyoloji ve evrim teorisi(kendisine atfedilir) alanında ünlü bilim insanı.

4.1121: Darwin’in kuramının felsefeyle, doğabiliminin başka herhangi bir hipotezinden daha fazla bir alışverişi yoktur.

Burada Wittgenstein, belki de Herbert Spencer’ın öncülüğünü yaptığı evrimci felsefenin Darwin’le meşhur olmasına atıf yapıyor. Felsefenin bir doğabilimi olmadığını savunan Wittgenstein(ö.4.111) doğabilimlerinin felsefeye alışverişini belirlemek ister. Doğabilimlerinin felsefeyle daha yakın daha uzak olması savunulamaz çünkü felsefe hepsi için bir çıkış noktasıdır.

2.7. Alfred North Whitehead(1861-1947)

İngiliz matematikçi ve filozoftur. Mantıksal pozitivizm ve Wittgenstein’ın yakın ilişkide bulunduğu Viyana Çevresi ile anılır. Russel ile Matematiğin Prensipleri üzerinde çalıştılar.

5.252 numaralı önermede Russel ile Whitehead’in ortak çalışmalarında izledikleri yolun ögeden ögeye olduğunu.(Russel ve Whitehead’de tipten tipe) hiyerarşide ilerlemelerinin onlar kabullenmese de işlemin sonucundan kaynaklandığını söyler.

5.452 numaralı önermede Metematik Prensipleri’ndeki sözlü temel yasalar fikrini eleştirir.

2.8. George Edward Moore(1873-1958)

Cambridge’den Wittgenstein ve Russel’ın arkadaşları olan İngiliz filozof. 5.541 numarada Russel ile Moore’un tümcelerin nesnelerle ilişki içinde olması fikrini eleştiriyor.

2.9. Isaac Newton(1642- 1726)

Klasik mekaniğin temellerini oluşturan İngiliz fizikçidir. 6.341 ve 6.342 önermelerinde görülüyor ki Wittgenstein Newton’u 6.3 önermesinde belirttiği gibi mantığın dışındaki her şeyin rastlantı olduğu konusunda örneklendiriyor. Newton mekaniğinde rastlantıya yer yoktur. Belirli koşullarda fizik için her şey mantıksaldır.

2.10. Immanuel Kant(1724-1804)

Ünlü kritikleriyle Kantçılık akımının doğuşuna neden olan, aydınlanma çağının önemli filozoflarındandır.. 6.36111 önermesinde Kant’ın Prolegomena[4]’da bahsettiği “sağ el ile sol elin örtüşmemesi” örneğine atıfta bulunur. Kant örneği geometrinin zorunlu olmasına kanıt olarak kullanır. Wittgenstein ise bunun dört boyuttan ziyade tek boyutta dahi ortaya çıkan bir eş biçimsellik olduğunu söyler. Olgusal olanın görünenden farkını sorgular.


[1] Ray Monk, Wittgenstein- Dahinin Görevi, 1991- Tür. 2005

[2] Ludwig Wittgenstein. Tractatus Logico Philosophicus. (Çev: Oruç Aruoba) YKY. , İstanbul, 1996.

[3] Aruoba Oruç, Çev. Notları, Tractatus Logico-Philosophicus, 1996

* Kalın yazılı olanlar Frege ile Russel’ın birlikte anıldıkları önermelerdir.

[4] Kant, Immanuel Gelecekte Bilim Olarak Ortayaçıkabilecek Her Metafiziğe Prolegomena

Leave a Reply