Felsefe neden Yunan’da başladı? ve Antik Yunan’ın farkı neydi? diye sormuş ve ilk filozofları ortaya çıkaran etkenlere giriş yapmıştık. Şimdi mitostan logosa geçiş olarak da bilinen dönüşümü anlamaya çalışıyoruz. Antik Yunan’da da her toplum gibi din etkindi ve halk nazarında felsefedense o zamanın dininin hükmü vardı. Filozoflar da inançlıydı, çoğu ibadetlerini yerine getirirdi; tepkileri mitlerle sınırlı kalmaya idi. Örneğin Homeros ve Hesiodos Sokrates’in Savunması’nda birer kahraman olarak görülmüşlerdir.
Mitoloji ve felsefe arasında bir ayrıklık ilişkisi değil de eksik girişimlik ilişkisi vardır. Mitoloji felsefeden önceki açıklama çabası olarak da ayrıca felsefi bir hususiyete sahiptir. Mitoloji ve felsefe ilişkisini anlamak için Cengiz Çakmak‘ın bir konuşma dizisini özetleyerek konuya bir giriş sağlayabiliriz. Aşağıdaki metin linkteki derslerin bir özetidir.
- Felsefe Thales’le başlar.-Mitos’tan logosa geçiş.
- Logos, önermeler arası bağ kurma. Mitolojide rasyonel çıkarım kurallarına uyulmaz. Özdeşlik ilkesine uyulmaz. Mitolojide a hem a hem a olmayan olabilir. Mitolojide her şey canlı ve bilinçli varlıktır. Kaprisleri vardır. Mitolojik dünya tasavvuru dünya, gökyüzü, ölüm konusunda bazı sorulara cevap verir.
- Yunan’da din: mitolojisinde mysteria dinleri, şairler, kahinler ve şehir devleti inanışı vardır. Şehrin tanrısının özel günlerine gidilecek ve saygı duyulacak. Mitoslar mecazlarla düşünür.
- Homeros Okeanos ile Thetis dişi ve erkek tanrı var. Bunların çiftleşmesinden evren ortaya çıkmış. Evrenin üstünde tunç var, altında ether tabakası var. Yeryüzü ve yeraltı dünyası var. Hades delinmeyen demek. Küçük Ayı, B.Ayı, Venüs gezegenlerini biliyor. Mezopotamya’dan alınma bu mitoloji.
- Hesiodos: Başlangıçta kaos vardı.(Esneyen boşluk demek, kat kat ögelerin bir arada olması, bir durum.) Yunanlılar ataerkil. Gök hep erkek, yer kadındır. Gökte düzen var, ön görülebilir. Toprak tekinsiz, ne yapacağı belli olmaz. Uranos toprağa abanmış ve ona imkan vermiyor. Gaia doğum yapamıyor. Zaman tanrısı Kronos dışarı çıkamıyor. Yunan düşüncesinin temeli savaş ve çatışmadır. Her türlü gelişme ve olay savaş ve çatışma ile ortaya çıkar. Kronos Uranos’un pipisi kesiliyor ve gökyüzüne çıkıyor. Oradan bakıyor. Plotinos sudur’u buradan çıkaracaktır. Bir kadını, varlığın doğal gelişimini engellemek hilkat garibeleri ortaya çıkarır. Ne kadar baskılarsan o kadar canavar çıkar. Bunlardan biri tayfun. Ölçüleri bozduğunuz anda başınıza felaket gelir.
- Ortaya Zeus çıkıyor, canavarları yeniyor. Hilelerle. Onun mirasçılarından biri Ares’tir, magandadır, pis karakterlidir. Hepaestus teknoloji tanrısıdır ama sakattır. Athena savaş ve bilgelik, Minerva’dır. Felsefe anlamaktır. Gündüz yaşanır, gece anlarsınız. Baykuş gece anlar.
- Kaos, Çatışkı oluyor sonra nomos geliyor, düzen. Zeus yeraltından güçler çağırmıştır. yer altından yardım alırsan başına bela olurlar. iki oğlunu kendine bağlıyor bilgi ve teknoloji. Metis diye bir tanrıça var. Me kökü, matematik bilmekle ilgili. Zeus Metis’i yutuyor. Kadının bilgeliği yutuluyor. Sophia da dişil bir kelime. Sokrates de bir kadından öğrendiğini söyler hep. Zeus hilebazdır.
- Tanrılar var bir de moira var, istediğiniz kadar iyi olun başınıza köyü şeyler gelebilir. Pitagoras bunu çözüyor. Ruhuna özen gösterirsen öldükten sonra iyileşebilirsin diyor. 3. olarak başka güçler var. İnsanlığın kaderi bunların çatışmasına bağlı. Homeros ve Hesiodos’a göre iyi insanların başına kötü şey gelmesi tanrıların keyfinden. Zeus kızdı şimşek çıktı. Gökkuşağı da Zeus’un karısı Hera’nın kuşağı açıldı. Deprem yer altında tepinen yaratıkların tepinmesi.
- Mitler her şeyin kökenini açıklamaya çalışırlar. Okeanos su, gaia toprak, zeus ateş demektir. 2. olarak nasıl ortaya çıktı diye anlatır. Herakleitos der ki kozmos senin için yapılmadı. Buna uygun davranırsan ne ala davranmazsan da sen bilirsin. Olayların nedeni yok niçini var.
- İnsanların temel kaygısı güvenliktir. Ama hangi tanrıyı tutsan hepsi bir kötülük yapıyor. İkinci derdimiz ölümdür, ölümden korkmuyorlar ölüm sonrasından korkuyorlar. Gılgamış ölümden değil ötedünyada başına ne geleceğinden korkuyor. Ölümden sonra her türlü Hades’e gidiyorsun.
- Biri arkadaşını öldürdü intikamını alacaksın. Şöhret çok büyük bir amaç bunlarda. Cesaret, savaşçılık ve ünlü olmak. Ün’ün anlamlarından biri de logos’tur. Yiğit olmaktansa ahlaklı olmak isteyen Ksenofanes var. Mitostan logosa geçiş dinden bilime geçiş değil. Dinden felsefeye geçiş de yok. Geçiş daha rasyonel açıklamaya geçiştir.
- Hesiodos ve Homeros’ta tanrılar insansı. 1 Gördüğümüz şeylerin kökeni tanrılar. 2 Kozmosun ortaya çıkışı tanrıların savaşı, çatışması, ve üremesi. 3 Doğal olayları tanrıların keyfi. 4 İnsanların güveni tanrıların keyfine dayanır. Daimon insanın kaderi demek. İnsanın daimonu onun ethosudur. çadır demek. İnsanın karakteri kaderini belirler. insanın kaderi onun karakterini belirler. Yunan’da doğunca insana bir daimon veriliyor. O zaman neden kendimizi terbiye edelim? Herakleitos bunu çözüyor.
- Felsefenin ortaya çıkmasında polis önemli. Aristokratlar var, tüccarlar ve zanaatkarlar var. Bir de gündelik işlerde çalışan ve gemici, renbçer olan insanlar. Yunan fikriyatında köleler insan değiller. Sayılmıyorlar. İki tür asker var. Savaş yağmadır, varlıklılar savaşa gider. Kılıç kimdeyse o hakim. Hoplit ortaya çıkıyor. Hafif savaşçı. Demokrasinin erkek vatandaşlar arasında gelişmesini sağlıyor.
- Homeros’un zamanında aristokratların borusu ötüyor. Aristokrasi doğuştan iyi demek. tüccarlar da söz hakkı istiyor zenginleşmişler. Thales tüccar çocuğu.
- Aşil bir kral, narsist kendinden başka kimseyi düşünmüyor. Homeros diyor ki böyle kahraman olmaz. ünüm yürüsün. Narsistten lider olmaz diyor Homeros. Hektor ise yurdunu korumaya çalışan bir adam. Kral böyle olmalı. Onun kardeşi Paris haz peşinde koşar, adamın karısını kaçırıyor. Odyseus kurnaz, yalancı demektir. Yunanlılar böyle adamları severler. Çoğunluğun fikrini alır. Herkes kazansın’a oynar. Tüccarlar Homer’in destanlarını yemiyor.
- Bildiğim kadarıyla yanlış, sandığım kadarıyla deyin. İman ediyorum da diyebilirsiniz. Felsefe akletmedir bence. Dünyadaki olayları anlamamız içindir.
- Yunan felsefesi politik bir uğraştır, şehirle uğraşır. Felsefe Thales’le başladı. Tanrılar var onda. Thales her şey sudur, her şey daimonlarla doludur. dünya suda yüzen bir kalkandır.
- Yunan felsefesi Sümer ve Mısır’dan gelir. 1800’lü yıllarda yunan mucizesini batılıların köken arayışı ortaya çıkardı. mucize yoktur. Mısır ve mezopotamya mitolojisi olmasa yunan mitolojisi olmazdı. Platon’un Timaios diyaloğu vardır, özetlediği bir kitaptır. Başında bir hikaye var. Bilgelik Mısır’dan geldi diyor. Hayranlar. Homeros 5 gezegen bilirken Babil’de her şeyi kaydetmişler. Yunan’ın özelliği aldığı şeyi dönüştürebilmesi.
- Platon’un diyaloglarında Mısırlı bilge hikayede bin sene önce sizden(Yunan’dan gelişmeyi) aldık diyor, yalan, kompleks yapmışlar. Platon yunanlılara gaz veriyor.
- Zenginlik olan yerde hikmet gelişiyor. Thales’in zamanında historie diyorlar, araştırmak ve öğrenmek amacıyla yola çıkmak anlamına geliyor. Seyyahlık, ticaret vs yola çıkmak. Farklı kültürler gidip geliyor. Yunanlıların kozmolojisi politiktir. Kozmos’a göre şehri düzenlersin. Yunanılarda Kozmos, politikos ve ethos iç içe geçmiştir. modern dünyada bu kırılmıştır. kozmos temelli politik fikir yoktur.
- Descartes’tan sonra madde çıkıyor. Yunan döneminde madde canlı. Su madde değil. Demokritos maddeci sanılır en tanrısız ama mezarda ruhları avlıyor ve kendisini aracı sanıyormuş.
- Sudan gelme olayı, kozmostaki irade. Politik dünyada sudaki iki karşıt öge su ve buhar, sıcak. Suyun sıcak ve soğuk olması. Dört element- İslam tıbbı buraya temelleniyor. Soğuyunca donup ısınınca buharlaşan su ön görülebilir ve ölçülebilir bir madde. Thales tanrı yerine böyle bir şey getiriyor. Tanrısal bir varlık bu. Ezeli ve ebedi. Toprak-buz-su-buhar(hava)-sıcak-ateş. Rasyonel ama bilimsel bir açıklama değil. Antropomorfik tanrıdan suya geçiş.
- Anaksimandros aperion(kaos gibi su, hava, ateş ve toprak), anaksimenes de hava diyor. rasyonellik ortaya çıkıyor. teolojik geçiş bu bir din anlayışından, insan biçimden panteizme, tümtanrıcılığa geçiyor. suyun kaprisi yok, düzen var.
- Homeros’ta tanrılar çiftleşerek dünya ortaya çıktı. Hesiodos’ta çatışma ve babasız doğum. karşıt güçlerin çatışmasından sonra düzen ortaya çıkıyor. Hesiodos’un tasvirinde dünya küredir.
- Yunan’da kuru, nemli ateş ve su üretiyor bir grafik var. İslam felsefesi de bunlardan alıyor. İlahiyatçılar Bizans felsefesine adım atmalı. Augustinus, Aquinas, Eckhart hep Yunan düşüncesinden. Nemli ruh akledemez diyor herakleitos, içki içen adamlar. En iyi ruh ışıl ışıl ateş gibi olandır.
- Herakleitos matematiği ve geometriyi kozmosu anlamak için kullanmış. Bu adamlar birbirini eleştirerek geliyor. Hesiodos da homerosu geliştirerek geliyor. Fusis– Doğa.
- Nemli toprak çömlek gibi kurudu ve çatlamalar oldu o yüzden deprem oluyor artık. Hades’ten değil. Aristoteles’in en önemlisi devlet ve ahlak hakkında yazdıklarıdır. Yunan felsefesinde mistisizm dış etkidendir. Plotinos Hristiyanlığa karşı Yunan felsefesini savunuyor. İsa İbranca ama İncil Yunanca yazılıyor, kültür dili.
- ms. 50 Efes. Artemis iffetli bir tanrıça. Kimse ona laf atmaz filozoflar bile. Hristiyanlar ona laf atıyor. Paulus burada. Yunan’da yoktan var eden tek tanrı yok. su da ezeli ve ebedi. İslam filozofları bununla başa çıkamıyor.
- Kozmos, phusis, Universe, NATURA, Tabiat- Kainat ve doğa evren. Phusis kendi kendine değişen demek. Potansiyeli kendi içinde. Herakleitos’ta ruhunuzu bilge de aşağılık da siz yaparsınız, ağlamayın. Homeros’un odysseia başında var. hiçbir fikir gökten düşmez. vahiy de kültürde anlam kazanır. Odysseus tanrılara baş kaldırıyor. Zeus’un haksız yaptığını düşünüyor. Tanrılar da kendi hırsınızdan oluyor der.
- Moira’dan Metron’a geçiyoruz. moira belirsiz metron ise senin kendi dinsizliğinden geliyor başına belalar. artık tanrı değil insan sorumlu belalarından. kozmos canlı, bilinçli, bedenli, Hristiyanlık buna uygun bir model gelişti. Yunan’da aşkın tanrı yok. Hami-Sami’den Hint Avrupa diline geçişin izi var burada.
- Ethos kişilik ve çadır demektir. Hubris, densizlik ve metron, ölçü yönü var insanın. çadırda karşılıklı gergiler vardır. adamın kafasına taş düşmeden bilgi olamıyor. yunanda akla uygun demek phusis’e doğaya uygun demektir. herakleitos diyor, mutluluk bedensel zevk olsaydı öküzler en mutlu olurdu. artık yunan doğası derli toplu. suyun karışımıyla oluyor. Ksenofanes tanrı tüm işitme ve görmedir diyor. panteizmin en önemli fikri.
- Bundan sonra sen sorumlusun densizlik yapmayacaksın. Yunanlılar cumhuriyet yanlısıdırlar. Herakleitos sevmiyor. Yunan demokrasisi vülgerleşebiliyor.(avamlaşıyor) Aristo meşruti düzenden yana kurallar olsun seçimle olmasın. aristokrasi en erdemliler demektir bundan yana. Platon bilgeler yönetsin diyor ama olamayacağını da görüyor.
- Homeros ve Hesiodos sıradan insana yaramıyor. aristokrat için yazılmış. mysteria gelenekleri de cennet vaadediyor. hristiyanlık bu yüzden kolay yayılıyor. teselli vaadediyor. Stoacılık ve Epikürosçuluk halk tarafından anlaşılamaz. Aristo ve Platon kim okuyacak. teselliyi okuyor ama. Stoa tipik bir imparatorluk felsefesi kaderine razı ol.
- Pythagoras Orpheusçuluktan besleniyor. Dionysos’u ise daha sert Herakleitos alıyor. Dionysos’ta çatışma sayesinde dönüşme var. Orpheus daha entellektüel ve mülayim. öte dünyaya gitmiş. ölüm batıdadır. Oraya Odysseus girmiştir, din destanıdır. Yüzüklerin Efendisi gibi yolda dönüşürsünüz.
- Aristoteles her şeyi makul hale getirir. 35 yaşında aristokrasi, babası hekim….
Bu açıklamalar linkteki Klasik Düşünce Okulu videosunda devam ediyor. Dikkat edilmesi gereken husus “mit” kelimesinin antik dönemde modern pejoratif anlamının aksine anlatı anlamında olumlu bir çağrışımının olmasıdır. Sokrates Platon’un diyaloglarında mitlere ve mit yazıcılara saygı duyan biri olarak tasvir edilir. Platon da mitleri kullanır, diyaloglarında mitik hikayeler mevcuttur. Aristoteles Platon gibi hikayeler anlatmaz, ancak olumlu ve olumsuz yanlarını tasvir ederek kıymete haiz bulur. (BOS, A. P. “ARISTOTLE ON MYTH AND PHILOSOPHY.” Philosophia Reformata, vol. 48, no. 1, Brill, 1983, pp. 1–18, http://www.jstor.org/stable/24707272.)
Özetin kaynağı: Cengiz Çakmak, felsefe dersleri, https://www.youtube.com/watch?v=npEZmunkU5o&list=PLADMQ9VgSO5lTmF7gEZkMf7S-6snaA3_o&index=105&ab_channel=KlasikD%C3%BC%C5%9F%C3%BCnceOkulu