Paradoks, ikilem ve ikilik(dikotomi) terimleri sıklıkla karıştırılır. Bunlar arasındaki temel farkın semantik-epistemolojik, etik ve mantık kategorilerde olmalarından kaynaklandığını ve nicelik kategorisinde “ikili” olmaları nedeniyle birbirlerinin yerine kullanıldıklarını söyleyebiliriz.
Paradoks nedir
(pará, “ötesi, ardı”) + δόξα (sanı”)
Görünüşte doğru olan bir ifade veya ifadeler topluluğunun bir çelişki oluşturması veya sezgiye karşı bir sonuç oluşturmasıdır. Çoğunlukla, çelişkili görünmeyen sonuç veya sonuçların aslında çelişkili taraflar vardır. Semantik(anlambilim, epistemoloji ve mantık ile ilgili bir sorundur. Yani dil yeterliğinin sıkıştığı bir noktadır. Aşağıdaki ifadeler doğru ise yanlış, yanlış ise doğru olan paradokslardır.
- «Epimenides ölümsüz bir ifadede bulunmuş, bir Giritli idi; “Tüm Giritliler yalancıdır.” demişti. Epimenides yalancı mı değil mi?
- Bir berber, köydekilerden, yalnızca kendi kendini tıraş edemeyenleri tıraş ediyor. Berber kendini tıraş edebilir mi?
- Tek bildiğim bir şey bilmediğimdir.
- Bu ifade yanlıştır.
İkilem(Dilemma) Nedir?
di(iki) + lemma(önerme)
Her ikisi de tercih edilebilir veya tercih edilemez iki seçim olan bir durumdur. Seçim yapmakla ilgili bir sorundur. İkilem olması için iki seçenekten birini seçme durumu olmalıdır. Paradoks iki doğruluk değeri üreten ifadeyken ikilem iki seçenek arasında kalma durumudur. Daha çok etik, yani davranışla ve öznenin seçim yapmasıyla ilgili bir sorundur.
- Annem dışarı çıkabilmem için ya bulaşıkları yıkamamı ya da yerleri silmemi söyledi. Hangisini seçeceğim?
- İki farklı araba modeli mevcut ise ve siz ikisini de beğeniyor ve birini seçmek durumundaysanız bu da istendik bir durumun ikilemi olur.
İkilik(dikotomi) Nedir?
dícha(iki parçaya) + tomḗ (kesme)
Genelde kavramlarda, bir bütünün (veya bir kümenin) iki parçaya (alt kümelere) bölünmesidir. Bir kavramı içinde zıt veya tamamen farklı olarak temsil edilen veya gösterilen küme arasındaki bir bölünmedir. Karşıtlık oluşturduğu düşünülen bir durumda ayrıştırma işidir.
- Politik spektrum dediğimiz sağ-sol ayrımı bir ikilik oluşturur. Yani bir bölme işlemiyle kategorizasyon sağlanmış olur.
- Soyut-somut varlık ayrımı, determinizm ve indeterminizm felsefeleri varlıkta ve özgür irade probleminde öne sürülen görüşleri iki tarafa ayırarak incelemenin bir ürünüdürler.
Paradoks, ikilem ve ikilik farkı
Bu üç terim genelde iki unsur barındırmaları nedeniyle nicelik yönünden benzetilir ve karıştırılırlar. Halbuki amaçları ve nitelikleri farklıdır. Paradoks iki doğruluk değerine birden işaret edebilen anlambilimsel, epistemolojik bir ifadedir. İkilem iki seçim arasında kararsız kalmak anlamına gelen etik bir durumdur. İkilik ise bir konuda farklı görüşleri iki zıt kutba ayırma, keserek kategorilendirme sonucu iki alt kümeli mantıksal bir kategoridir.