Bu çalışmada Türkçenin felsefe terimlerin kaynaklık edecek Eski Türkçe terimceye ilişkin bir kaynakça hazırladık. Çalışmamız Türkçenin terimsel sığasını artırabilmek, günümüz terimlerini daha iyi anlayabilmek ve mevcut ihtiyaçlara yanıt verebilmek amaçlı araştırmalara yardımcı olacak bir başlangıç niteliğindedir. Eski Türkçe ile sınırlı tutmamız, Türkçenin bu ilk yazılı döneminin bilinmezliğini aydınlatmak ve de yabancı terimlerden azade biçimde gelişen sözcükleri tanımak amaçlıdır. Önce durumun betimlemedik ve olanağı sergiledik. Daha sonra yararlanılacak eserleri sıraladık.

GİRİŞ

Çalışmamıza Türk düşüncesinde terminolojik sorunlar gördüğümüz için niyetlendik. İyi bir düşünce için iyi bir dil gerekir. Türkçeyi düşündürmek için Türkçenin terimleri incelenmelidir. Konfüçyüs, “sözcüklerin gücünü bilmeden insanlar bilinemez.” demiştir.[2] Bu düşüncesini diğer başka alıntılarda da görürüz. Örneğin, “Bir memleketi yönetmeye çağrılsaydınız yapacağınız ilk iş ne olurdu?” diye sorduklarında Şöyle cevap vermiştir: “Hiç şüphesiz, dili gözden geçirmekle başlardım.” Daha sonra fikrini şöyle ilerletmiştir:

“Dil kusurlu olursa, sözcükler düşünceyi iyi anlatamaz. Düşünce iyi anlatılmazsa, yapılması gereken şeyler doğru yapılmaz. Ödevler gereği gibi yapılmazsa, töre ve kültür bozulur. Töre ve kültür bozulursa, adalet yanlış yola sapar. Adalet yoldan çıkarsa şaşkınlık içine düşen halk, ne yapacağını, işin nereye varacağını bilmez. İşte bunun içindir ki, hiçbir şey dil kadar önemli değildir.”[3]

İnsan düşünen canlı olarak sözcüklere ihtiyaç duyar. Düşüncenin aracı dildir. Düşünce dilden türer ve bir tür iletişim olarak tasavvur edilebilir. Türk düşüncesi de Türk dili demektir. Türkçe düşünmek için Türk dilinin güçlendirilmesi gerektiği açıktır. Oktay Sinanoğlu “Türkiye’nin kurtuluşu Türkçe’nin kurtuluşuna bağlıdır: Türkçe giderse, ne Türkiye kalır, ne Türk Dünyası, ne de Türk”[4] demiştir. Türk demek Türkçe demektir. Türk insanının var olması, Türklerin düşünce yaşamı Türkçeye bağlıdır. Türkçe konuşan insanların, insanın temel özelliği olan düşünme eylemi için Türkçenin erkinliğine ihtiyaç duyduğu açıktır.

Ulusun dilsel niteliğinin farkında olan Uygurlar dinlere ait Türkçe bir terminoloji oluşturmuşlardır.[5] Dini terimlerin felsefe ile yakınlığı ve Uygur medeniyetinin gelişmişliği düşünüldüğünde felsefe terimlerinin de oluşturulduğu savunulabilir. Nitekim Uygurlar bugüne dek ulaşan sivil belgelerde görüldüğü gibi, geniş bir söz varlığına sahiptir. Mesela dharma sözcüğüne karşılık Soğd kaynaklı “nom”(öğreti) sözcüğünü kullanmışlardır. Yedi cevher anlamına gelen yedi erdin bir hükümdarın sahip olması gereken yedi özelliği belirtir. Tengri yeri, tanrıların oturduğu yer anlamında kullanılır. üç tamgalar(üç mühür) eline, diline ve gönlüne sahip çıkmak anlamındaki ilkelerdir. Ayıg kılınç, günah ; buyan edgü kılınç sevap demektir.[6]

Dini terimlerden başlayarak bir Türkçeleştirme temayülü edinilmiştir. Toprak hukuku terimleri ve sivil belgelerin gelişmişliği bu dilde birçok terimin Türkçeleştirildiğini göstermektedir. Çinceden yoğun bir çeviri faaliyeti olduğu göz önüne alınırsa düşünceyle ilgili terimlerin de bu dönemde üretildiği düşünülebilir. Böyle bir araştırma Türkçenin sözcük türetme yollarını zenginleştirmekle birlikte, gerek duyulan kavramların öteden beri var olan şekilleri iktibas edilecektir.

1. TÜRKÇENİN TERİM OLANAKLARI

Türk tarihini dönemlere ayırmak istediğimizde ulusun ana unsuru olan dil büyük öneme sahiptir. “Eski” tabiri Türkçenin 7. yy. da bulunan ilk metinlerinden 13.yy. a kadarki evresini kast eder.[7] “Eski Türkler” ile de Türkçeyi asli özellikleriyle konuşan Köktürk, Uygur ve Karahanlı dönemlerine işaret edilir. Yapılacak çalışmalar Köktürk itibariyle belgelere dayanacak olsa da Saka, Hun ve sair bozkır kültürleri de çevre kültürlerin betimlemeleriyle incelenmelidir.

            Pasifik’ten Akdeniz’e kadar ulus olarak yayılmış ve çevre uygarlıklara nazaran zamanın testinden başarıyla geçmiş Türklerin düşünceleri nelerdi? Eski insanların yaşam görüşleri ve bir makro birey olan devletin işleyişindeki fikirler merak konusudur. Günümüz politikalarını, insan yaşayışını, felsefe çabalarını anlamak için temellere inmek ve birçok uygarlık arasından dünyanın bize ait tarafını oluşturan Türk’ün işaretini kavramak sorumluluğumuzdur. Bu amaçla Türk düşüncesine baktığımızda kaynaklarda en çok “devlet” temalı metinleri görürüz. Öyle ki şu ana kadar ulaşılmış en eski Türk yazıtı olan “Çoyr”[8] dan çağdaş metinlere kadar Türk yurttaşının hayatında devlet etkisi ve devletle birliktelik kaynaklara en çok yansıyan olgulardan biridir. Elbette tüm uluslarda devlet önemli bir yere aittir ancak günümüze ulaşmış Eski Türkçe belgelerin ve çevre kültürlerdeki kaynakların birçoğu devletle alakalıdır. Bu yüzden mefhum bir inceleme alanıdır.

            Eski Türklerin hayat görüşünü anlamaya çalışırken Türkçe kaynaklar ve çevre kültürlerin konumuzla alakalı verilerinin yanında bir düş dünyası kurmak gerekir.[9] En azından göçer yaşam tarzını benimsemiş bir ulusun yazmasa da, edindiği fikirler mevcut olduğundan bunların çıkarsaması yapılmalıdır. Bu yolda mevcut sosyal yapıya tepki olarak yayılan Budizm, Konfüçyüsçülük ve diğer doğu yaşam tarzlarını irdelemek gerekir. Doğudaki düşünürler birer yaşayan felsefe olarak toplumda iz bırakmışlardır.[10] Doğunun “filozof” olarak adlandırmadığı ve kitleler tarafından dinleştirilen bu düşünürlerinin birer “doğulu” olarak hiç yazmayan, öğrenci yetiştirmeyen Türk varyantları olması muhtemeldir. Buradaki odak noktası: bugün fikir hayatında yazılı pek çok tarihi kaynak bulunan uluslara nazaran göçebe hayatı yaşayan ve felsefeleri kayda geçmese de medeniyet oluşturan bir millet olma durumudur. İnsan düşüncesinin felsefe olmadan payidar olamayacağı gibi bir ulus da uygarlık tarihinde yalnız güçle var olamaz. Ulusun düşünce sistematiğini ve onu oluşturan bireylerin yaşam görüşlerini çözümlemek anlayışımızı genişletecektir.

            Türklerin pek çok dine temas ettikleri ve birçoğuna üye bulundukları bilinir. Fakat hayatlarında dinin veya mutlak bir inancın yer tuttuğu söylenemez.[11] Göçer hayatı buna izin vermez. Atalar kültü ve Kök tengri ye yönelik bazı ritüeller haricinde inanç hayatında aktif olmayan Türkleri kısım kısım uygarlığın farklı bölümlerine sürükleyen düşünceleri araştırmak gereklidir. Din günlük hayatta yoğun yaşanmaz  ve hayatlarına kılavuzluk eden bir görüşleri olması mecburidir. Kant’ın da dediği gibi, insanın zorunlu olarak metafizik bir yanı olduğunu unutmamak gerekir.[12] Büyük siyasi gelişmelerin yanında, yerleşik çevreye rast gelindiğinde göçebe toplum özelliğine rağmen çabucak yazılı eserler verilmesi veya Orhun Yazıtları gibi bir hitabet örneğinin arkasında gelişmiş bir edebiyat geleneği bulunması zarureti sözlü kültürdeki birikmişliği sergiler. Türk kültürünün yazılı evresinin hemen başlangıcında Farabi[13] gibi büyük bir filozofun yanında Yusuf Has Hacip, Kaşgarlı Mahmut, Edip Ahmet Yükneki, Ahmet Yesevi gibi bilginlere rastlamak düşünce hayatının varlığına delalet eder.

2. KAYNAK ESERLER

            Bu bölümde dönemin terimlerine ışık tutabilecek eserleri sunmaya çalıştık. Böylelikle güncel ihtiyaçlara yanıt verilebilecek, art zamanlı incelemelere de ışık tutulabilecektir.

2.1. Köktürk Dönemi

1. Çoyr, Hoytu Tamir, Ongin, Köl İç Çor, Altun Tamgan Tarkan, Tonyukuk, Kül Tigin, Bilge Kağan, İhe Nur, Hangi Day gibi ilk örnekleri sayılabilecek Köktürk bengü taşları(Yaklaşık 7000 kelime metin varlığı)[14]
2. Taryat, Tes, Şine Usu, Somon Sevrey, Suci, Karabalsagun, Ar Hanin, Gürbelcin, Somon Tes, Mutrın Temdeg gibi Uygur bitigleri (yaklaşık 1200 kelime metin varlığı)[15]
3. Çoğu işlenmemiş yaklaşık 120 parça halindeki Yenisey Yazıtları(Her biri 5-10 satırlık) ile Moğolistan, Altay, Kırgızistan ve Türkistan’daki diğer yazıtlar.[16]

2.1.1. Eserler Hakkında Türkçe Çalışmalar

3. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları.
4. Necib Asım , Orhun Abideleri, Kubbealtı-Sahaf.
5. Erhan Aydın, Orhon Yazıtları & Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor Kömen Yayınları.
6. Talat Tekin, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları.
7. Erhan Aydın, Türk Runik Kaynakçası, Karam Yayınları.
8. Erhan Aydın, Uygur Kağanlığı Yazıtları, Kömen Yayınları.
9. Erhan Aydın/ Risbek Alimov/ Fikret Yıldırım, Yenisey – Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig, Bilgesu Yayıncılık.
10. Erhan Aydın, Şine Usu Yazıtı Karam Yayınları.
11. Mehmet Ölmez, Orhon- Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları.

2.1.2. Döneme Ait Çalışmalar

• İsenbige Togan/ Gülnar Kara/ Cahide Baysal, Eski T’ang Tarihi / Çin Kaynaklarında Türkler, Türk Tarih Kurumu.
• Ayşe Onat/ Sema Orsoy/ Konuralp Ercilasun ,Han Hanedanlığı Tarihi / Çin Kaynaklarında Türkler, Türk Tarih Kurumu.
• Ahmet Taşağıl, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, Türk Tarih Kurumu.
• Nebahat Akgün Çomak/ Ali Faik Demir , Şaman ve Türk Dünyası, Bağlam Yayıncılık.
• Saadettin Gömeç, Şamanizm ve Eski Türk Dini, Likya Kitap.
• Jean Paul Roux, Eski Türk Mitolojisi, Bilgesu Yayıncılık.

2.2. Uygur Dönemi

1. Manici çevreye ait 8 şiir[17], Irk Bitig adlı fal kitabı, birçok öylü ve dua metni[18] (Yayımlanmış 3000 kelimelik metin varlığı)
2. Burkancı çevreye ait 25 şiir[19], Altun Yaruk (Yarısı günümüz Türkçesinde mevcuttur), Sekiz Yükmek, Ses İşiten İlah, İnsani Sudur gibi sutralar ile  Prens Kalyanamkara Papamkara Hikayesi, Dantipali Beğ, Çaştani Beğ gibi çatikler(öyküler) Üç İtigsizler gibi Budist felsefesini anlatan abidharmalar
3. Hukuk ve sivil belgeler: 400’ü aşkın hukuk ve sivil hayata ait belgeye ulaşılmıştır.[20]

2.2.1. Eserler Hakkında Türkçe Çalışmalar

3. Reşit Rahmeti Arat , Eski Türk şiiri, TTK Yayınları.
4. Ceval Kaya, Uygurca Altun Yaruk, Türk Dil Kurumu Yayınları.
5. Mehmet Ölmez, Altun Yaruk III. Kitap (5.Bölüm), Odak Ofset Yay.
6. Özlem Ayazlı, Altun Yaruk Sudur 6. Kitap, Tdk Yayınları.
7. Engin Çetin, Altun Yaruk & Yedinci Kitap, Karahan Kitabevi.
8. Reşit Rahmeti Arat, Makaleler Cilt 1, TKAE Ens.
9. Saadet Çağatay, Altun Yaruk’tan İki Parça, Dtcf.
10. James Russell Hamilton, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, TDK.
11. Sema Barutçu Özönder,Üç İtigsizler, TDK.
12. Şinasi Tekin, Uygurca Metinler I Kuanşi İm Pusar, TDK.
13. R. R. Arat, Eski Türk Hukuk Vesikaları. Türkler Ans.  , 907-924.- Aynı makale Türk Dili Araştırmaları, 1964.
14. Özkan İzgi, Uygurların Siyasi ve Kültürel Tarihi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1987.
15. Feda Şamil Arık, Eski Türk Ceza Hukukuna Dair Notlar, Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı:28 s.1-50.
16. Özkan İzgi, Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi, TTK.

2.2.2. Döneme Ait Çalışmalar

3. Özkan İzgi, Kutluk Bilge Kül Kağan Böğü Kağan ve Uygurlar,Kültür Bak.
4. Deniz Banoğlu/ Liu Mau-Tsai, Doğu Türkleri / Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, Selenge Yayınları.
5. Sultan Mahmut Kaşgarlı, Uygur Türkleri Kültürü ve Türk Dünyası, Çağrı Yayınları.

2.3.  Karahanlı Dönemi

1. Kutadgu Bilig: 6645 beyitlik manzum bir siyasetnamedir. 1070’de tamamlanmıştır.
2. Divân-ı Lügati’t-Türk: 764 mısra şiir ve 7500 Türkçe sözcük açıklamasıyla bir sözlük niteliğinde olan eser döneminin yaşayışını da aktarır.  1077’de tamamlanmıştır.
3. Atabetü’l-Hakayık: Manzum öğüt ve ahlak kitabıdır. 484 mısradır, 12.yy. a tarihlenir.
4. Kur’an tercümeleri, Divan-ı Hikmet; Harezm döneminde:  Mukaddimetü’l Edeb(H), Kısasu’l- Enbiya, Muinü’l- Mürid gibi günlük yaşayış ve metafizik anlayışa hakim eserler de incelenebilir
5. Dede Korkut Hikayeleri: 14. yy. da yazıya geçirilen 12 tanesine ulaşılan bu öyküler Türklerin günlük yaşamını ve mücadelelerini özetler.

2.3.1. Eserler Hakkında Türkçe Yayınlar

5. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Kabalcı Yayınları .
6. Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lugat-it, Türk Türk Dil Kurumu Yayınları.
7. Edib Ahmed Bin Mahmud Yükneki,Atabetü’l Hakayık, TDK.
8. Orhan Şaik Gökyay, Dede Korkut Hikayeleri, Kabalcı Yayınları.

2.4.  Bazı Diğer Kaynaklar

2.4.1. Seyahatnameler

• Ramazan Şeşen, İbn Fadlan Seyahatnamesi Tercümesi, Bedir Yayınevi.
• Özkan İzgi, Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Grek Seyyahı Priskos (5. Asır)’a Göre Avrupa Hunları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları.
• Mehmet Şerif Paşa, Seyahatname-i İbni Batuta, Kubbealtı-Sahaf.
• Sezin Orhan Kurulay, Hudud El-Alem’e Göre 10.Asırda Türk Boyları, Marmara Üni. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.

2.4.2. Destanlar

• İbrahim Dilek ,Altay Destanları-1-2-3, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nevzat Özkan, Gagavuz Destanları Tdk Yayınları.
• Ekrem Arıkoğlu, Hakas Destanları I, TDK.
• Ceyhun Vedat Uygur, Karakalpak Destanları & Kırk Kız Destanı, TDK.
• Metin Arıkan, Kazak Destanları 1-2&Köroğlu’nun Kazak Anlatmaları TDK.
• Gülbara Orozova/ Abdıldacan Akmataliyev, Kırgız Destanları 1-2-3-4-5-6 Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Fatih Urmançı, Tatar Destanları-1-2 Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Buyan Borbaanay/ Ekrem Arıkoğlu, Tuva Destanları Tdk Yayınları.
• Z.v. Togan, Oğuz Destanı – Reşideddin Oğuznamesi, Enderun Y.
• Kollektif, Uygur Halk Destanları 1-2-3, TDK.

2.4.3. Diğer Eserler

• Jean Paul Roux, Türklerin Tarihi Kabalcı Yayınları.
• Turgut Akpınar, Türkler’in Din ve Hukuk Tarihi, İletişim Yayınları.
• Hüseyin Gazi Topdemir ,Türk Düşünce Tarihi, Akm Yayınları.
• Ayhan Bıçak ,Türk Düşüncesi 1 & 2, Dergah Yayınları.
• Kolektif ,Türkiye Tarihi 1, Osmanlı Devletine Kadar Türkler, Cem Yayınevi.
• Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu, Ötüken Neşriyat.
• Rene Grousset, Stepler İmparatorluğu & Attila, Cengiz Han, Timur Türk Tarih Kurumu.
• Bahaeddin Ögel, İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, TTK.
• İbrahim Kafesoğlu- Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat.
• Ahmet Taşağıl Kök Tengri’nin Çocukları, Bilge Kültür Sanat Yay.

SONUÇ

Günümüz Türkçesinin temeli olan Eski Türkçe, yeni Türk dili alanında olduğu kadar sosyal bilimlerin diğer dallarına da faydalı bir literatüre sahiptir. Tük kültürünün temelini anlamak günümüz sorunlarını çözmek ve sorunsuz yapılar bina etmek için incelenmesi elzemdir. Yukarıda andığımız kaynaklar ve eserler içerisindeki referanslar nazara alındığında Eski Türkçe döneminin düşünsel yazını anlaşılabilir. Bu eserler ve bu eserlerin gönderdiği kaynaklar günümüz düşüncesini geliştirecek dil olanakları ile düşünme açısından yeni ufuklar açacaktır.

Türkçenin terminolojik ihtiyaçları gündemdedir. Çoğu alanda terimsel birlik sağlanamamıştır. Aynı gönderge için farklı terimler kullanılırken, farklı anlamlar da aynı sözcüklerle karşılanmaya çalışılmaktadır. Bu, düşüncenin aracı olan dilin bir sorunudur. İyi bir düşünce için iyi bir Türkçe gereklidir. Yukarıda saydığımız kaynaklar da böyle bir Türkçe için taban oluşturmaktadır. Bu kaynaklardan diriltme, örnek alma, yöntem ve esin edinme yoluna gidilebilir.

Henüz yazılı ilk aşamada karşımıza çıkan dil bizim olanaklarımızın büyüklüğünü sergilemektedir. Bu dil Uygurca döneminde pek çok felsefe terimine haizken, nasıl olur da bu kadar coğrafya ve zaman aşımından sonra terim sıkıntısı çekebilir? Sorun, temelin iyi incelenmemesidir. Gelecekteki çalışmalar için önerimiz, öncelikle bu dönem eserlerinden günümüze kadar saklı kalanların keşfi ve yayımıdır. Eserlerden günümüz Türkçesine çevrilen çok az bir kısmı söz varlığını incelemek için yeterli değildir. Tüm söz varlığının tam ve yetkin bir transkripsiyonunun yapılması, sosyal bilimlerin tüm alanları için faydalı olacaktır. Öncelikli hedef bu eserlerin yayımı, yayımı yapılanların şeklen incelenmesi ve daha sonra farklı alanlarca söz varlığının irdelenmesidir.

Çalışmamız gösterdiği kaynaklar, önerilen ve durumun izahatını yapması açısından önemlidir. Eski Türkçenin bize sunduğu olanakları fark etmek ilk yapılacak şeydir. Bu dönem yazını ile ilgili farkındalık oluşturmak, eski sivil yaşantımızı ve söz varlığımızı gündeme getirmek öncelikli hedefimizdir. Türk toplumunun bu dönemini aydınlatmak, geleceği daha iyi görebilmek için temel olacaktır.

KAYNAKÇA

Arat, Reşit	Rahmeti: Eski Türk şiiri, TTK Yayınları,2007.
Divitçioğlu, Sencer:	Orta Asya Türk İmparatorluğu, İmge Yayınları, 2005.
Ercilasun,  Ahmet Bican:	Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, 2007.
Hare, Rom:	Felsefenin Bin Yılı, İzdüşüm Yayınları, 2003.
İbn Fazlan:	Seyahatname, Çev. Ramazan Şeşen, Bedir Yayınevi, 1975.
Kant , Immanuel:	Gelecekte Bilim Olarak Ortaya Çıkabilecek Her Metafiziğe Prolegomena, , T.Felsefe Kurumu,2002.
Konfüçyüs:	The Analects, (web kaynağı) http://classics.mit.edu/Confucius/analects.4.4.html 4. bölüm, 10 Haziran 2015.
Ölmez,  Mehmet:	“Türkçede Dinî Tabirler Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Dergisi, 15, 2005, s. 214-  213-218.
Sinanoğlu, Oktay:	Bye Bye Türkçe, Bilim Gönül Yay., 2010.
Sözer, Ali Nazım :	Türk Harflerinin Kabulü ve Tatbiki Hakkında Kanun, Eğitimde Birlik Hakkında Kanun ve Günümüzdeki Durumları, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt.7, Sayı.2, ss.84-107.
Tezcan, Semih:	En Eski Türk Dili ve Yazını, Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe içinde, Ankara: TTK  Yayınları, 1994.
Tokyürek, Hacer :	Eski Uygurca Metinlere Göre Budizmin Manihaizme Etkisi, Turkish Studies – International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 7/4, Fall 2012, ss. 2890- 2898.

---

[1] İstanbul Üniversitesi öğrencisi

[2] Konfüçyüs, The Analects, (web kaynağı) http://classics.mit.edu/Confucius/analects.4.4.html 4. bölüm, 20. fıkra. 10 Haziran 2015.

[3] Ali Nazım Sözer, Türk Harflerinin Kabulü ve Tatbiki Hakkında Kanun, Eğitimde Birlik Hakkında Kanun ve Günümüzdeki Durumları, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt.7, Sayı.2, ss.84-107. s. 85.

[4] Oktay Sinanoğlu, Bye Bye Türkçe, Bilim Gönül Yay., 2010,  s. 190.

[5] Mehmet Ölmez, “Türkçede Dinî Tabirler Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Dergisi, 15, 2005, s. 214-  213-218.

[6] Hacer Tokyürek, Eski Uygurca Metinlere Göre Budizmin Manihaizme Etkisi, Turkish Studies – International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 7/4, Fall 2012, s. 2890- 2898.

[7] Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, 2007, s.  467.

[8] Ahmet Bican Ercilasun,  a.g.e.,  s. 128.

[9] Sencer Divitçioğlu, Orta Asya Türk İmparatorluğu, İmge Yayınları, 2005, s.17.

[10] Rom Hare, Felsefenin Bin Yılı, İzdüşüm Yayınları, 2003, s. 123.

[11] İbn Fazlan Seyahatnamesi, Çev. Ramazan Şeşen, Bedir Yayınevi, 1975, s. 30.

[12] Immanuel Kant , Gelecekte Bilim Olarak Ortaya Çıkabilecek Her Metafiziğe Prolegomena, , T.Felsefe Kurumu,2002, s.5.

[13] Ümit Hassan,  Türkiye Tarihi 1, Osmanlı Devletine Kadar Türkler, s.161.

[14] Ahmet Bican Ercilasun, a.g.e.,  s. 187.

[15] Ahmet Bican Ercilasun, a.g.e.,  s. 135.

[16] Ahmet Bican Ercilasun, a.g.e.,  s. 140.

[17] Reşit Rahmeti Arat, Eski Türk şiiri, TTK Yayınları,2007 s. 1.

[18] Semih Tezcan , En Eski Türk Dili ve Yazını, Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe içinde, Ankara: TTK Yayınları, 1994.

Yayınlarıs. 318.

[19] Reşit Rahmeti Arat, a.g.e.  s. 47.

[20] Ahmet Bican Ercilasun, a.g.e, s. 258.