Kategoriler Aristoteles’in Organon adlı mantık külliyatının ilk kitabıdır. Aristoteles’in kategorileri aynı zamanda onun varlıkları sınıfladığı on kategoriye de işaret eder. Kategoriler adlı eseri Aristo’nun ve mantık tarihinin temelini oluşturmuş ve felsefe tarihini de derinden etkilemiştir. Aristo tüm eserlerinde “kategoriselcilik” diyebileceğimiz bir yaklaşımla şeyleri ana kategorilere yerleştirerek düşünmeye çalışır. Mantıktan çok sözlük bilim çabası gibi görünebilecek bu çalışmanın modern anlamdaki mantık külliyatında değil takipçileri tarafından düzenlenen klasik anlamdaki organon külliyatında yer aldığını söylemeliyiz.
Plotinus, Porphyry, Aquinas, Descartes, Spinoza, Leibniz, Locke, Berkeley, Hume, Kant, Hegel, Brentano, Heidegger
Aristo’nun kategoriselciliğinden etkilenen filozoflardan bazıları
Kategoriler’in bir özeti
Öncelikle ne kadar temel oluştursa da eserin anlaşılmasında farklı ekoller olduğunu söyleyelim. Halen üzerinde uzlaşamadığımız bazı problemler Kategoriler neyi sınıflandırıyor? Aristoteles’in planının altında hangi yüklemleme teorisi yatmaktadır? kategoriselcilik ve hiplemorfizm(madde form birlikteliği) arasındaki ilişki nedir? Aristoteles Kategoriler’i kendisi mi yazdı(edisyonu takipçiler yaptı), ne zaman yazdı? Kategoriler’deki yöntem nedir? madde görüşü Metafizik’teki madde görüşüyle tutarlı mı? Aristoteles’in kategoriselciliği felsefi olarak savunulabilir mi?
Kategoriler üç bölümden oluşur. 1.Pre-Predicamenta(1-4 kısımlar), 2.Predicamenta(5-9 kısımlar), 3.Post-Predicamenta(10-15 kısımlar). İlk bölüm anlambilimsel soruşturmalar, varlığın ayrımları, on kategori; ikinci bölümde on kategoriden cever, nicelik, bağıntı, nitelik hakkında detaylı ve kalanlar hakkında üstünkörü bir açıklama; üçüncü bölümde ise karşıtlık kipleri, öncelik ve eş zamanlılık, hareket ve sahip olma üzerinedir.
Bazı düşünürler, Aristoteles’in kategorilerini Grekçenin özelliklerinden hareket ederek açıklamak istemişlerdir. Ayrıca, Aristoteles’in kategorilerinin fiziksel nesneleri mi, yoksa dile ait bir sınıflamayı mı kapsadığı felsefe tarihi boyunca tartışma konusu olmuştur. Ancak bütün bu gibi belirsizliklere rağmen, genellikle kabul edildiği gibi, Aristoteles’in kategorilerle ilgili açıklamaları fiziksel nesnelerin sınıflandırmasından ayrı düşünülmemelidir.
Şafak Ural, Klasik Mantık ders notu
Eser eş anlamlı ve tek anlamlı(univocal) kelimeler ile eş sesli ve çok anlamlı kelimelerin tanımları ile başlar. Kökteş(parinom) ve türemiş kelimelerin tanımıyla devam eder. Bir yapıya dahil olmayan, “adam ve at” gibi basit(simple) konuşmalar ve bir yapıya ait olan “adam konuştu, at koştu” gibi karışık(composite)konuşmalar ayrımı yapar. Sadece karışık konuşmalar doğru veya yanlış olabilir.
Daha sonra özneyle birlikte söylenen içkin(said-of) ile öznede sonradan arazi varlık(present-in) arasında ayrım yapar. Sokrates deyince insan demiş oluruz, beyaz deyince renk de demiş oluruz. Lakin Sokrates’in rengi de vardır, ancak Sokrates deyince ilk ona işaret etmeyiz. Beyaz ve kırmızı renkler Sokrates’te mevcuttur. İşte buna arazi, esasen var olmayan(present in) denir. (Bu terimlerin Türkçe karşılıkları farklı olabilir.) Böylelikle konuşmalarda dört kat ortaya çıkar. Said of, o türün içinde halihazırda söylenendir. Present-in ise arazi(atfedilen)’dir.
| Substance(Cevher) | Quantity(Nicelik) Quality(Nitelik) … |
| 1. Said-of Not Present-In | 3. Said-of Present-In |
| 2. Not Said-of Not Present-In | 4. Not Said-of Present-In |
Aristoteles’in On Kategorisi
Aristoteles nesneler hakkındaki bilgilerimize göre onların varlıklarını ontolojik on kategoriye toplamıştır.
- Cevher(οὐσία, ousia, öz): Substance (ör. İnsan, at) fiziksel olarak algılanamayan(duyusal olmayan) tek kategoridir. Fiziksel nesnelerin diğer kategorileri değişirken onlara görünüşlerini temin eden değişmeyen bir öz vardır. Bir şahsın her özelliği değişse bile onu bir şahıs ve hatta aynı kişi olarak değerlendiririz. Metnin ilerleyen bölümünde ikiye ayrılır. Sokrates birinci cevher iken insan ikinci cevherdir.
- Nicelik [ποσόν, poson(ne kadar) Kemiyet]: Quantity (ör. iki ayaklı, dört ayaklı) nesnenin uzantısı, parçaları, sayısı.
- Nitelik (ποιόν, poion(ne tür) Keyfiyet) Quality (ör. Beyaz, gramatikal) nesnenin doğası, özellikleri.
- Görelik (πρός τι, pros ti(şeye yönelik) Relation İzafet veya Nispet veya Bağıntı veya Rölasyon): (ör.Çift, yarım, büyük) Nesnenin diğerleriyle ilişkisiyle alaka kurulması.
- Zaman(πότε, pote) Date : Dün, geçen sene gibi olayların sırasınının tespiti.
- Yer (ποῦ, pou, Mahal) Place : Nesnenin çevresine göre konumu. Market, okul.
- Durum-duruş (κεῖσθαι, keisthai, Vaziyet) Posture : Bir fiilden meydana gelen durum. Oturmak, uzanmak, ayakta olmak.
- Sahip-olma (ἔχειν, echein, Mülk veya İyelik) State : Donanım, teçhizata sahip olma. Ayakkabılı olma, zırhlı olma.
- Etki (ποιεῖν, poiein, Fiil veya Aksiyon veya Edim)Action : Başka bir nesnede değişim yaratmak.
- Edilgi (πάσχειν, paschein İnfial veya Passion) Passion: Başka bir nesneden değişime maruz kalmak.
Aristoteles, Metafizik- 1003a,10-15’de anlatmaya çalıştığı gibi tekilin bilinebilmesi için tümelin de bilinmesi gerekir. Orta Çağ’da tümeller sorununa dönüşecek cevher ve araz problemleri için kaynaklara göz atabilirsiniz.
Kaynakça
- https://plato.stanford.edu/
- Şafak Ural, İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü, klasik mantık ders notu.
- https://faculty.washington.edu/smcohen
- Aristoteles, Organon 1- Kategoryalar, MEB Yay.
- https://planetmath.org/aristotelianlogic